Kanser Rehabilitasyonu

Kanser günümüzde yaygın bir hastalık haline gelmiştir ve önemli bir özürlülük nedeninidir. Her yıl dünyada 12 milyondan fazla insan kanser tanısı almaktadır. Dünya nüfusunun giderek yaşlanmasıyla birlikte kanser sıklığı da artmaktadır. Kanser hastalarının %76’sı 55 yaş üzerindedir. Ülkemizde de kanser sıklığının ilerleyen yaşla birlikte arttığı ve en sık görülen kanser türlerinin erkeklerde akciğer kanseri, kadınlarda meme kanseri olduğu bilinmektedir. Kanser dünyada pek çok ülkede ölüm nedenleri arasında kalp hastalıklarından sonra ikinci sırada gelmektedir ve ölümlerin dörtte birinden sorumludur. Son yıllarda tanı ve tedavi seçeneklerinin artması ile kanser hastalarının yaşam süresi uzamıştır. Bununla birlikte kanserli hastalar; kanser, tedavisi ya da her ikisinin yol açtığı birçok fiziksel ve emosyonel problem ile karşılaşmakta ve bunlar yaşam kalitesinde azalmaya neden olmaktadır. Dolayısıyla kanser hastalarının tanı ve tedavilerinin her aşamasında (tanı, tedavi, tedavi sonrası, nüks ve terminal dönem) rehabilitasyon uygulamaları oldukça önemli bir yer almaktadır. Kanser rehabilitasyonu kanser hastalarına hastalığın ve tedavilerin belirlediği sınırlar içerisinde maksimum fiziksel, sosyal, psikolojik ve mesleki fonksiyonların kazandırılmasına yönelik yaklaşımları ifade eder. Rehabilitasyon gereksinimleri spesifik tümör tiplerine göre farklılıklar göstermekle birlikte rehabilitasyon programlarının genel prensipleri ortaktır. Tüm rehabilitasyon programlarının ortak hedefi kanser ve tedavisinin neden olduğu fonksiyonel yetersizliklerin belirlenmesi ve ardından fonksiyonel bağımsızlığı arttırmak için uygun olan tüm fiziksel tıp ve rehabilitasyon yöntemlerinin uygulanması ve yaşam kalitesinin iyileştirilmesidir. Yapılan çalışmalar tüm kanser tiplerinde, metastatik hastalık varlığında ve terminal dönemdeki kanser hastalarında bile kanser rehabilitasyon programlarının etkin olduğunu göstermiştir. Bunun sağlanabilmesi için onkoloji ve kanser rehabilitasyon departmanlarının işbirliğinin olduğu multidisipliner ekip çalışması gereklidir.

Kanser rehabilitasyonu her hastaya spesifik olarak planlanmalıdır. Hedefler belirlenirken hastalığın özellikleri, yarattığı sınırlamalar, hastanın çevresel koşulları ve sosyal destek düzeyi dikkate alınmalıdır. Gerçekçi hedeflerin belirlenmesi, bunların hasta ve yakınları ile paylaşılması rehabilitasyon programlarının etkinliğini arttırır. Hastanın ailesi ve yakınları rehabilitasyon sürecinin aktif katılımcıları olmalıdır. Eğitim ve psikososyal danışma programın önemli bir komponentidir.

Kanser rehabilitasyonu ayaktan ya da yatan hastalara uygulanabilir. Akut dönemde hasta ilgili klinikte ya da rehabilitasyon kliniğinde yatarken, konsultasyon düzeyinde ya da ayaktan hasta olarak ve ev programı olarak uygulanabilir. Bu konudaki karar hastanın özelliklerine, gereksinimlerine ve rehabilitasyon yaklaşımlarını tolere etme düzeyine göre belirlenir. Ayaktan rehabilitasyon uygulamaları daha çok lenfödem, kontraktür, ağrı, mobilite ve kendine bakım gibi spesifik kas iskelet sistemi ya da yumuşak doku problemlerine yöneliktir. Evde terapi hizmetleri ve palyatif bakım programları ile kanser hastalarının yaşam kaliteleri ve fonksiyonel durumlarına önemli katkılar sağlanabilmektedir.  

Kanser rehabilitasyonu; önleyici, restoratif, destekleyici ve palyatif olmak üzere dört evreye ayrılır. Önleyici rehabilitasyonda, kanser ve tedavisi sonucunda beklenen fonksiyonel morbidite azaltılmaya çalışılır. Örneğin cerrahi öncesi hastaya solunum egzersizlerinin ve sekresyonların temizlenmesinin öğretilmesi, postoperatif dönemde komplikasyon riskini azaltır. Restoratif evrede hastalık ve tedavilere bağlı oluşan sorunların aşılması, hastalık öncesi fonksiyonel düzeye dönülmesi ve maksimum kapasitenin arttırılması amaçlanmaktadır. Destekleyici evre hastalığın ve tedavi gereksiniminin devam etmesi ve fonksiyonel değişikliklerin olması ile karakterizedir. Bu evrede rehabilitasyonun amacı fonksiyonel değişiklikleri sınırlamak ve fonksiyon kaybının oluşturacağı problemleri azaltmaktır. Beyin tümörlerinde kognitif rehabilitasyon, kemik ve yumuşak doku tümörlerinde ekstremite koruyucu cerrahi sonrasında uygulanan ambulasyon egzersizleri, denge ve derin duyu rehabilitasyonu destekleyici rehabilitasyona örnektir. Palyatif amaçlı rehabilitasyonda hastalık ileri evrededir. Bu dönemde temel hedefler; başta ağrı olmak üzere semptomların kontrolü, inaktiviteye bağlı komplikasyonların önlenmesi, mobilite ve bağımsızlığın mümkün olduğunca arttırılması, uygun ortez ve cihazlarla hastanın desteklenmesidir. Ayrıca emosyonel destek sağlanması ve ailenin bakım konusunda eğitilmesi de gereklidir.

Kanser hastalarında fonksiyonel yetersizliğe yol açan ve rehabilitasyon gereksinimi oluşturan pek çok durum söz konusudur. Bunlar; yorgunluk, güçsüzlük, dekondüsyon, ağrı gibi genel sorunlar olabileceği gibi spesifik kanser tiplerinde daha ön planda olan mobilite sorunları, kendine bakım sorunları, iletişim sorunları, yutma güçlüğü, lenfödem, bası yaraları, paraneoplastik nöromusküler sendromlar, beyin metastazı, omurilik metastazı, osteoporoz,  mesane-barsak disfonksiyonu, seksüel disfonksiyon ya da kemoterapi ve radyoterapiye bağlı yan etkiler gibi pek çok durum olabilir.

Ülkemizde kanser rehabilitasyonu, tüm dünyada olduğu gibi diğer ana rehabilitasyon alanları (inme, omurilik yaralanması, travmatik beyin hasarı...) ile karşılaştırıldığında daha az ilgi görmüştür. Bunun nedenleri; kanserli hasta grubunun fonksiyonel kayıplarının yeterince tanımlanamaması, rehabilitasyon hizmetlerinden haberdar olunamaması, hasta ve ailesinin yeterince bilgilendirilmemesi ve hastaların rehabilitasyon kliniklerine yönlendirilmemeleridir.

Son yıllarda fizik tedavi ve rehabilitasyon kliniklerinde giderek artan sayıda kurulan kanser rehabilitasyonu servisleri kanser tanısı ile izlenen hastalara çok yönlü ve kapsamlı tedavi yaklaşımları sağlayabilecek pozisyondadır. Kanser ile ilgili temel tedavilerin yanısıra uygulanacak kapsamlı kanser rehabilitasyon programları kanser hastasının fiziksel, ruhsal, sosyal yönden iyileşmesine katkıda bulunarak yaşam kalitesini iyileştirecektir.

Türkiye Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Uzman Hekimleri Derneği Adına
Doç.Dr.Meltem Dalyan Aras